Πλωτίνος

(Λυκόπολις, Αίγυπτος 205 – Ρώμη 270). Έλληνας φιλόσοφος, είναι ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της νεοπλατωνικής σχολής. Μαθητής του Αμμώνιου Σακκά στην Αλεξάνδρεια, συνόδευσε τον αυτοκράτορα Γορδιανό Γ’ στην εκστρατεία του εναντίον των Περσών, για να γνωρίσει την περσική και την ινδική φιλοσοφία. Μετά την ήττα του Γορδιανού Γ’ ο Π. κατάφυγε στην Αντιόχεια και από εκεί στη Ρώμη, όπου ίδρυσε τη σχολή του (το 244) και όπου εξακολούθησε να διδάσκει για 26 χρόνια, σ’ ένα πολυάριθμο και ετερόκλητο ακροατήριο. Είχε φιλικούς δεσμούς με τον αυτοκράτορα και τη σύζυγό του Σαλονίνα, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για να πραγματοποιηθεί το σχέδιο που είχε συλλάβει ο Π., να ιδρύσει στην Καμπανία μια πόλη, την Πλατωνούπολη, όπου τελικά θα εφαρμόζονταν στην πράξη τα ιδανικά της πλατωνικής Πολιτείας. Οι πληροφορίες αυτές έφτασαν ως εμάς κυρίως χάρη στη βιογραφία του, που έγραψε ο Πορφύριος και πρόταξε στην έκδοση των κειμένων του Π. Mέχρι την ηλικία των 49 του χρόνων ο Π. δεν έγραψε τίποτα, πιστός σε μια αυστηρή συμφωνία που είχε κάνει με άλλους δύο φίλους του, να μην αποκαλύψουν τίποτα από τη φιλοσοφία του Αμμώνιου. Αργότερα όμως έγραψε μια σειρά από 54 πραγματείες, που τις συγκέντρωσε ο Πορφύριος σε 6 ομάδες, η κάθε μια από τις οποίες περιλάμβανε 9 πραγματείες, ήΕννεάδες, και που κυκλοφόρησαν έτσι, ακολουθώντας συστηματικό και όχι χρονολογικό κριτήριο: η πρώτη Eννεάδα αναφέρεται στο άτομο, η δεύτερη και η τρίτη στον κόσμο των αισθήσεων, η τέταρτη στην ψυχή, η πέμπτη στο Νου, η έκτη στο Oν και στο Eν. Μια από τις θεμελιώδεις αρχές της φιλοσοφίας του Π. είναι η πεποίθηση ότι κάθε πραγματικότητα γίνεται πλήρως κατανοητή μόνο όταν συνδεθεί με μια άλλη πραγματικότητα, ανώτερή της σε αξία και σε οντολογική σημασία. Αυτό μπορεί να επαληθευτεί αμέσως, αν εμείς, ακολουθώντας μια από τις βαθύτερες υποδείξεις του Π. στρέψουμε το βλέμμα στον ίδιο τον εαυτό μας. Η ποικιλία των σωματικών δυνάμεων εκφράζεται σε μια ζωή των αισθήσεων, που μπορεί να δικαιωθεί μόνο αν αναχθεί και πάλι σε εκείνη τη μονάδα, που την κατευθύνει και την ενοποιεί: την ψυχή. Αλλά και η ψυχή είναι μια πολλαπλότητα, γιατί από το ένα μέρος κυριαρχεί στη ζωή των αισθήσεων και από το άλλο προσπαθεί να ανυψωθεί προς το ιδεατό. Έτσι λοιπόν αποκαλύπτεται η υψηλότερη δύναμη της ψυχής, ο Νους, ο οποίος όμως, όσο ξεχωριστός και πολυμερής κι αν είναι, απαιτεί ως βάση του έναν καθολικό νου, και αυτός, με τη σειρά του, παραπέμπει σε μια ακόμα ανώτερη πραγματικότητα, μια ενότητα του «παντός», απαλλαγμένη από πολλαπλότητα, στην οποία η ψυχή να μπορεί να βρει τη γαλήνη της και την ανάπαυσή της. Η ανοδική αυτή πορεία της ψυχής αποκαλύπτει έτσι τη βαθύτερη δομή της πραγματικότητας. Στην κορυφή είναι ο Ένας ή θεός, απόλυτα πνευματικός, μεταφυσικός. Από το θεό πηγάζει ο κόσμος με μια «εκπορευτική» ή επεκτατική διαδικασία παρόμοια μ’ εκείνη του φωτός, που η ένταση της πηγής του δεν ελαττώνεται, ενώ εκείνο εξασθενεί όσο περισσότερο απομακρύνεται από το κέντρο. Η παρομοίωση όμως αυτή αντικατοπτρίζει μόνο ως ένα βαθμό τη σκέψη του Π., αφού η εκπορευτική διαδικασία καταλήγει σε μια σειρά υποστάσεων ή βαθμών πραγματικότητας: στην πρώτη θέση βρίσκεται ο καθολικός Νους, που προϋποθέτει τον δυϊσμό του Σκεπτομένου και του αντικειμένου της Σκέψης, δυϊσμό όμως, που είναι ταυτότητα εφόσον είναι η ίδια η Σκέψη που σκέπτεται τον εαυτό της. Έπειτα η καθολική Ψυχή ή η Ψυχή του κόσμου, που υποδέχεται τις αντανακλάσεις των ιδεών και μέσω αυτών διαμορφώνει την ύλη και έτσι γεννά τον υλικό κόσμο, με την πολλαπλότητα του αισθητών αντικειμένων στο χώρο και στο χρόνο. Τέλος, η Ύλη, καθαρή έλλειψη ιδανικού φωτός, μη-ον. Από την ίδια αυτή μεταφυσική δομή πηγάζει, τέλος, το καθήκον του ανθρώπου: να απαγκιστρωθεί από την ύλη, να αναδιαταράξει ανοδικά τους διάφορους βαθμούς της εκπορευτικής διαδικασίας και να ενωθεί και πάλι μυστικά με τον θεό, το Εν. Άσκηση των αρετών του πολίτη και εξαγνισμός από τα πάθη (κάθαρση) είναι οι πρώτες βαθμίδες αυτής της ανόδου, με τις οποίες μπορούμε να πειθαρχήσουμε τη ζωή των αισθήσεων μας· αλλά η απόσπαση από το αισθητό αρχίζει ακριβώς μόνο με την αισθητική ενατένιση: το ωραίο είναι πράγματι η ανταύγεια του νοητού στον κόσμο του αισθητού και η Τέχνη και ο Έρωτας μας οδηγούν στο ιδεατό μέσω της ενατένισης του αισθητού. Η εμπειρική γνώση και η νοητική άμεση εποπτεία του νοητού κόσμου μας φέρνουν έως το κατώφλι της ανώτερης βαθμίδας: την έκσταση, τη μυστική ταύτιση του ανθρώπου με τον θεό, την ακραία κορυφή της ανόδου. Προτομή του Πλωτίνου, ρωμαϊκό γλυπτό του 3ου μ.Χ. αι. Πολλοί ωστόσο αρχαιολόγοι αμφισβητούν ότι εικονίζει τον περίφημο Έλληνα φιλόσοφο και σπουδαιότερο εκπρόσωπο της νεοπλατωνικής σχολής (Μουσείο Όστιας).